Η χρήση των ψυκτικών μέσων εγκυμονεί κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον, και για το λόγο αυτό πρέπει να τηρούνται μέτρα ασφαλείας κατά το σχεδιασμό και την εγκατάσταση συστημάτων που χρησιμοποιούν εύφλεκτα ψυκτικά.

Του κ. Αλέξιου Βουρλιά*

Η ασφάλεια των ψυκτικών μέσων αποτελεί αντικείμενο πολλών κανονισμών, με σκοπό την προστασία της ανθρώπινης υγείας και του περιβάλλοντος. Στην αναλυτική προσέγγιση που ακολουθεί εξετάζονται οι βασικοί κανονισμοί και νόμοι που διέπουν τη χρήση και διαχείριση των ψυκτικών μέσων, καθώς και οι πρακτικές που πρέπει να ακολουθούνται για να διασφαλιστεί η συμμόρφωση με αυτούς.

Νομοθεσία

Από το κανονιστικό πλαίσιο ξεχωρίζει το πρωτόκολλο του Μόντρεαλ, μια διεθνής συνθήκη που υπογράφηκε το 1987 με στόχο την προστασία της στιβάδας του όζοντος. Το πρωτόκολλο ορίζει τη σταδιακή κατάργηση ουσιών που καταστρέφουν το όζον, όπως είναι οι χλωροφθοράνθρακες (ChloroFluoroCarbons [CFC]) και οι υδροχλωροφθοράνθρακες (HydroChloroFluoroCarbons [HCFC]).

Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι χλωροφθοράνθρακες  έχουν σχεδόν εξαλειφθεί, ενώ η χρήση των υδροχλωροφθορανθράκων μειώνεται σταδιακά, σύμφωνα με τα χρονοδιαγράμματα που καθορίζονται από τη συνθήκη.

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχει ο κανονισμός 517/2014 ο οποίος θέτει αυστηρούς περιορισμούς στη χρήση των φθοριούχων αερίων που περιλαμβάνουν υδροφθοράνθρακες (Hydrofluorocarbons [HFC]), λόγω του υψηλού δυναμικού συμβολής που έχουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου (Global Warming Potential [GWP]).

Ο κανονισμός προβλέπει τη σταδιακή μείωση της παραγωγής και χρήσης των υδροφθορανθράκων μέχρι το 2030, την απαγόρευση της χρήσης συγκεκριμένων υδροφθορανθράκων σε ορισμένες εφαρμογές, καθώς επίσης την παρακολούθηση της χρήσης φθοριούχων αερίων και την υποβολή ετήσιας αναφοράς από τις επιχειρήσεις. Ακόμη, είναι υποχρεωτική η ανακύκλωση και καταστροφή των αποβλήτων φθοριούχων αερίων.

Επίσης, ο κανονισμός 2037/2000 της Ευρωπαϊκής Ένωσης αφορά την κατάργηση ουσιών που καταστρέφουν το όζον, συμπεριλαμβανομένων των χλωροφθορανθράκων, των υδροχλωροφθορανθράκων και άλλων χημικών ουσιών. Οι χρήστες και οι παραγωγοί αυτών των ουσιών υπόκεινται σε αυστηρούς περιορισμούς όσον αφορά την παραγωγή, εισαγωγή και εξαγωγή τους, ενώ υποχρεούνται να τηρούν συγκεκριμένες διαδικασίες για την ασφαλή απόρριψη ή ανακύκλωσή τους.

Η Αμερικανική Εταιρεία Μηχανικών Θέρμανσης, Ψύξης και Κλιματισμού (American Society of Heating, Refrigerating, and Air-Conditioning Engineers [ASHRAE]) και ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης (International Organization for Standardization [ISO]) έχουν αναπτύξει διάφορα πρότυπα για την ασφάλεια των ψυκτικών μέσων.

Ενδεικτικά αναφέρουμε το ASHRAE 15, πρότυπο που καθορίζει τις απαιτήσεις ασφαλείας για τα ψυκτικά συστήματα, συμπεριλαμβανομένων των απαιτήσεων για εξαερισμό, ανίχνευση διαρροών και μέτρα έκτακτης ανάγκης.

Σε ό,τι αφορά το ISO 5149, αυτό προσδιορίζει τις απαιτήσεις για το σχεδιασμό, την εγκατάσταση και τη συντήρηση των συστημάτων ψύξης, εστιάζοντας στην ασφάλεια του προσωπικού και του εξοπλισμού.

Κίνδυνοι και μέτρα ασφάλειας

Ορισμένα ψυκτικά μέσα, όπως είναι η αμμωνία και οι υδροφθοράνθρακες, μπορεί να είναι τοξικά ή να προκαλέσουν αναπνευστικά προβλήματα εάν εισπνευστούν σε υψηλές συγκεντρώσεις.

Για την προστασία της υγείας των εργαζομένων και του κοινού, οι κανονισμοί επιβάλλουν τη χρήση κατάλληλων ανιχνευτών διαρροών και τη διασφάλιση του εξαερισμού σε κλειστούς χώρους. Τα ψυκτικά μέσα όπως είναι οι υδρογονάνθρακες (π.χ. το προπάνιο) είναι εύφλεκτα και μπορεί να προκαλέσουν εκρήξεις σε περίπτωση διαρροής σε κλειστό χώρο.

Ο κανονισμός ASHRAE 34 κατατάσσει τα ψυκτικά μέσα σε κατηγορίες ασφάλειας, παρέχοντας οδηγίες για το σχεδιασμό και την εγκατάσταση συστημάτων που χρησιμοποιούν εύφλεκτα ψυκτικά.

Τα φθοριούχα αέρια έχουν μεγάλο αντίκτυπο στην υπερθέρμανση του πλανήτη λόγω του υψηλού τους δείκτη GWP. Οι κανονισμοί στην Ε.Ε. και σε άλλες περιοχές επιβάλλουν τη σταδιακή κατάργηση αυτών των ουσιών και την αντικατάστασή τους με ψυκτικά μέσα με χαμηλότερο GWP, όπως είναι τα φυσικά ψυκτικά (π.χ. το διοξείδιο του άνθρακα [CO2] και το προπάνιο) και οι υδροφθορολεφίνες (HydroFluoroOlefins [HFO]).

Για την πρόληψη των κινδύνων απαιτείται κατάλληλη εκπαίδευση, άδεια εξασκήσεως επαγγέλματος και πιστοποίηση. Πιο συγκεκριμένα, οι τεχνικοί που εργάζονται με ψυκτικά μέσα πρέπει να είναι αδειούχοι πιστοποιημένοι σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία και τους ευρωπαϊκούς κανονισμούς. Η πιστοποίηση απαιτεί εκπαίδευση στη διαχείριση των ψυκτικών μέσων, όπως είναι η εγκατάσταση, η συντήρηση, η επισκευή και η απόσυρση εξοπλισμού που περιέχει αυτά τα υλικά.

Σε ό,τι έχει να κάνει με την εκπαίδευση, αυτή πρέπει να περιλαμβάνει θεωρητική και πρακτική κατάρτιση, με έμφαση στη χρήση ασφαλών μεθόδων εργασίας, στη διαχείριση έκτακτων περιστατικών και στη συμμόρφωση με τις περιβαλλοντικές απαιτήσεις.

Σύμφωνα με τον Κανονισμό (Ε.Ε.) 2024/573, οι τεχνικοί και οι επιχειρήσεις που ασχολούνται με τα ψυκτικά μέσα πρέπει να διαθέτουν τις απαραίτητες άδειες και πιστοποιήσεις από τις αρμόδιες αρχές των κρατών-μελών της Ε.Ε. Αυτό σημαίνει ότι απαιτείται η απόκτηση συγκεκριμένων πιστοποιητικών ικανοτήτων, τα οποία επιβεβαιώνουν ότι οι τεχνικοί είναι κατάλληλα εκπαιδευμένοι για τη διαχείριση φθοριούχων αερίων.

Η κατηγορία πιστοποίησης πρέπει να εναρμονίζεται με την άδεια εξασκήσεως επαγγέλματος του τεχνικού και περιλαμβάνει την αξιολόγηση των γνώσεων και δεξιοτήτων των τεχνικών στον χειρισμό ψυκτικών μέσων.

Οι εγκαταστάσεις που περιέχουν ψυκτικά μέσα πρέπει να παρακολουθούνται τακτικά για διαρροές. Μάλιστα ο κανονισμός απαιτεί τακτικούς ελέγχους, καθώς και τη χρήση συστημάτων ανίχνευσης διαρροών σε μεγάλα συστήματα. Επιπλέον, κάθε διαρροή πρέπει να καταγράφεται και να αναφέρεται στις αρμόδιες αρχές (στο Υπουργείο Περιβάλλοντος & Ενέργειας), με σκοπό τη λήψη διορθωτικών μέτρων και την πρόληψη μελλοντικών περιστατικών.

Ακόμη, πρέπει να ακολουθούνται ορισμένες πρακτικές σχετικά με τη διαχείριση των ψυκτικών μέσων, τα οποία πρέπει να αφαιρούνται πάντα από αδειούχους και πιστοποιημένους τεχνικούς, και να αποθηκεύονται σε φιάλες ερμητικά κλειστές, που να φέρουν σαφή σήμανση για το είδος και την ποσότητα του ψυκτικού που περιέχουν. Για την αποφυγή διαρροών η ατυχημάτων, η αποθήκευση και η μεταφορά των ψυκτικών μέσων πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τις προδιαγραφές ασφαλείας.

Διαχείριση και ανακύκλωση

Η σωστή διαχείριση των ψυκτικών μέσων, ειδικά στο τέλος της ζωής τους (καταργημένα ψυκτικά μέσα), είναι απαραίτητη για την αποφυγή περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Οι κανονισμοί επιβάλλουν την ανάκτηση και ανακύκλωση των ψυκτικών μέσων, προκειμένου να αποτραπεί η απελευθέρωσή τους στην ατμόσφαιρα. Οι επιχειρήσεις που ασχολούνται με την ανακύκλωση και καταστροφή των ψυκτικών μέσων πρέπει να ακολουθούν αυστηρές διαδικασίες και να διαθέτουν κατάλληλο εξοπλισμό, για την εκτέλεση αυτών των διαδικασιών με ασφάλεια.

Αυστηρότεροι κανονισμοί

Οι κανονισμοί για τα ψυκτικά μέσα εξελίσσονται συνεχώς, με στόχο τη βελτίωση της ασφάλειας και της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας. Η βιομηχανία στρέφεται προς τη χρήση ψυκτικών με χαμηλό ή μηδενικό δυναμικό συμβολής στο φαινόμενο του θερμοκηπίου (Global Warming Potential [GWP]), ενώ παράλληλα αναπτύσσονται νέες τεχνολογίες που μειώνουν τον κίνδυνο για την υγεία και το περιβάλλον.

Οι εξελίξεις στην κανονιστική πολιτική, όπως η αυστηροποίηση των ορίων για τα φθοριούχα αέρια στην Ευρωπαϊκή Ένωση και οι αναθεωρήσεις των διεθνών προτύπων, θα συνεχίσουν να διαμορφώνουν το τοπίο της ψύξης και του κλιματισμού. Οι επιχειρήσεις και οι επαγγελματίες στον τομέα πρέπει να είναι σε εγρήγορση, να προσαρμόζονται στις νέες απαιτήσεις και να επενδύουν στην ανάπτυξη τεχνολογιών που θα προσφέρουν ασφαλέστερες και πιο βιώσιμες λύσεις.

Ο Κανονισμός (Ε.Ε.) 2024/573, ο οποίος τέθηκε σε ισχύ στις 11 Μαρτίου 2024, είναι η πιο πρόσφατη νομοθετική πράξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ρυθμίζει τη χρήση φθοριούχων αερίων του θερμοκηπίου (F-gases). Ο νέος Κανονισμός αντικαθιστά τον προηγούμενο Κανονισμό 517/2014 και εισάγει πιο αυστηρούς κανόνες για τον έλεγχο και τη μείωση των εκπομπών αυτών των αερίων, τα οποία συμβάλλουν σημαντικά στην κλιματική αλλαγή.

Τα βασικά χαρακτηριστικά του Κανονισμού 2024/573 είναι τα εξής:

• Μείωση των υδροφθορανθράκων (HFC) μέσω ενός συστήματος ποσοστώσεων, το οποίο περιορίζει αυστηρά την ποσότητα των υδροφθορανθράκων που μπορούν να διατεθούν στην αγορά της Ε.Ε., με στόχο να καταργηθούν εντελώς οι υδροφθοράνθρακες έως το 2050.
• Επέκταση των περιορισμών και των απαγορεύσεων σε προϊόντα και εξοπλισμό που περιέχουν φθοριούχα αέρια, όπως είναι ιατρικές συσκευές εισπνοής.
• Αυστηρότεροι κανόνες και καθορισμός νέων μέτρων για την πρόληψη διαρροών κατά τη μεταφορά, εγκατάσταση, συντήρηση και απόρριψη εξοπλισμού.
• Ψηφιακή παρακολούθηση της συμμόρφωσης στους κανονισμούς, για την αποτροπή της παράνομης διακίνησης των φθοριούχων αερίων.
• Σταδιακός περιορισμός της παραγωγής υδροφθορανθράκων εντός της Ε.Ε. από το 2025, ο οποίος μέχρι το 2036 θα φτάσει το 15% του μέσου όρου παραγωγής της περιόδου 2011-2013.

Ο Κανονισμός έχει ως στόχο να ευθυγραμμιστεί με τους στόχους της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και με το ευρωπαϊκό δίκαιο για το κλίμα, ενισχύοντας τα μέτρα που αποσκοπούν στην προστασία του περιβάλλοντος μέσω της μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.

Ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο

Η νομοθεσία που ρυθμίζει το επάγγελμα του ψυκτικού στην Ελλάδα βασίζεται στο ν. 3982/2011 για την άσκηση επαγγελμάτων, ο οποίος καθορίζει τις γενικές απαιτήσεις για τις τεχνικές ειδικότητες και τα επαγγελματικά δικαιώματα.

Υπάρχουν, ακόμη, οι κοινές υπουργικές αποφάσεις (ΚΥΑ) 3752/182/2016 και 3272/89/2016, που εξειδικεύουν τα κριτήρια και τις διαδικασίες πιστοποίησης για τους ψυκτικούς.

Επίσης ξεχωρίζει ο Κανονισμός (Ε.Ε.) 517/2014 (και πλέον 573/2024), ο οποίος  θέτει απαιτήσεις για τη χρήση φθοριούχων αερίων του θερμοκηπίου και θεσπίζει σχετικές υποχρεώσεις των τεχνικών που εργάζονται με αυτά τα αέρια.

Οι παραπάνω διατάξεις απαιτούν αυστηρή συμμόρφωση από τις ελληνικές επιχειρήσεις και τους τεχνικούς, διασφαλίζοντας ότι οι δραστηριότητές τους δεν βλάπτουν το περιβάλλον και ότι τηρούνται τα υψηλότερα πρότυπα ασφάλειας.

*Ο Αλέξιος Βουρλιάς είναι γενικός γραμματέας του Σωματείου Επαγγελματιών Ψυκτικών και Κλιματιστικών Εγκαταστάσεων Ελλάδος (ΣΕΨΚΕΕ) και αδειούχος πιστοποιημένος εργοδηγός ψυκτικός.